Sipas raportit Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri,
të Institutit të Statistikave të Shqipërisë, 53% të femrave midis
moshës 18-55 vjeçe të cilat kanë qenë ose janë të martuara apo në
bashkëjetesë, kanë përjetuar dhunë në familje (INSTAT, 2013).
Në Kosovë, të dhënat nga Policia e Kosovës (PK),
deri në shtator të vitit 2012, tregojnë 650 raste. Sipas databazës së
Policisë nga viti 2006 – 2013, shifrat tregojnë ulje të numrit total të
rasteve të dhunës në familje, përveç vitit
2011. Për shembull në vitin 2006, numri total i rasteve të raportuara
është 1370. Për vitin 2010 dhe 2011, PK ka nxjerrë të dhënat në bazë të
gjinisë dhe sipas këtij regjistrimi, në vitin 2010 numri i rasteve të
raportuara është gjithsej 944 – me 764 femra, 190 meshkuj. Ndërsa për
vitin 2011, numri total është gjithsej 1042 - 813 femra, 239 meshkuj.
Naime Sherifi – drejtoreshë në Qendrën për Mbrojtjen e Grave dhe
Fëmijëve në Prishtinë dhe Nazife Jonuzi – drejtoreshë në Qendrën për
Mbrojtjen e Grave dhe Fëmijëve në Gjilan, konsiderojnë që numri i
rasteve të dhunës në familje është më i madh se sa numri që raportohet,
për shkak të rasteve që nuk raportohen në polici dhe shkojnë drejt në
strehimore, apo nuk raportohen kurrë në asnjë institucion.
Në Kosovë, vetëm rastet e skajshme të dhunës
raportohen në polici, ndërkaq goditja me shuplakë, kryesisht, nuk
konsiderohet dhunë. Dhuna ndaj grave, apo vrasjet e tyre, vazhdojnë të
jenë ndër ato çështje të cilat nxjerrin në sipërfaqe paradoksin mbi
‘moralin’ dhe mbi (siç thuhet) ‘familjen e
shenjtë’ në shoqëritë shqiptare. Me gjithë përpjekjet që kjo çështje të
mbulohet e të hidhet mënjanë, ajo mbetet punë e parë e shumë
organizatave të grave, si në Kosovë ashtu edhe në Shqipëri. Me gjithë
punën e madhe që bëjnë këto organizata, një problematikë që unë nuk shoh
se goditet sa duhet në sferën publike, është pranimi se rrënja e këtij
problemit është mendësia patriarkale. Shoqëria shqiptare, këtej e andej
kufirit, ka aq shumë probleme ekonomike e ndotësi politike e mafioze,
dhe duke qenë shoqëri patriarkale, siguria e grave, nuk trajtohet me
prioritet. Patriarkalizmi, duke qenë pjesë e dinamikave të jetës
familjare, vazhdohet përmes institucionit të familjes. Në mungesë të
shteteve funksionale, të mbytura në varfëri e korrupsion, burrat marrin
drejtësinë në duart e veta dhe në emër të mbrojtjes së njëfarë ‘nderi’ e
të njëfarë ‘morali’, abuzojnë me gratë me qëllim që të vazhdojnë të
vënë nën kontroll mendjen dhe trupin e tyre. Në shoqëritë tona, jeta e
qytetarëve, në përgjithësi, nuk vlen gjë, por jeta e grave, në veçanti,
nuk vlen edhe më hiç. Prandaj trajtimi dhe zgjidhja e problemit të
dhunës ndaj grave hidhet sa andej e sa këndej, midis traditës dhe
ligjit. E ndërgjegjshme që kjo temë është e ndërthur me shumë faktorë
ekonomikë, socialë e politikë, në këtë artikull janë përpjekur të
shtrojë diskutimin mbi dhunën ndaj gruas, duke analizuar disa nga
karakteristikat dhe praktikat e mendësisë patriarkale në Familje dhe
shtrirja e tyre në institucione publike.
Dukshmëria më e madhe e grave në sferën publike dhe
sukseset e tyre në ngjitjen në pozita vendimmarrëse në qeveri, në
sektorin publik apo privat, pas luftës në Kosovë, përdoret si argument
se, siç ironizohet - ‘problemi i grave’ është zgjidhur dhe se çështjet
gjinore, gabimisht të kuptuara si vetëm çështje e të drejtave të grave,
konsiderohen si passé e të panevojshme. Në të
vërtetë gratë vazhdojnë të jenë kategoria më e pambrojtur. Në familjen
patriarkale, gratë trajtohen si pronë private. Udhëheqësja e Njësitit
kundër Dhunës brenda Policisë së Kosovës, Tahire Haxholli, thotë se ne
fillim të vjetëve 2000, çështja në të cilën është dashur të punohet më
së shumti ka qenë që çështja e dhunës në familje të mos konsiderohet si
çështje private, por si çështje publike. Haxholli e ilustron këtë me
rastin e një burri i cili kishte refuzuar ndërhyrjen e policisë në
mbrojtje të gruas së tij, duke u thënë ‘s’keni punë ju, edhe e due edhe e rrehi, e jemja asht’.
Me gjithë punën e tyre, kjo çështje nuk do të thotë se vjetëve të
fundit është zgjidhur tashmë. Dhuna, dhe të kuptuarit e saj si çështje
private e kryefamiljarit si në rastin e përmendur, është derivat i
patriarkalizmit e që sipas një shpjegimi të thjeshtëzuar është ‘sistemi
në të cilin burrat kanë kontroll mbi institucionet më prestigjioze
shoqërore, kulturore, politike ekonomike në shoqërinë ku jetojnë’
(Dictionary of Anthropology, 1997). Mendësia dhe praktikat patriarkale
mësohen brenda familjes dhe pastaj edhe në tjerat rrethe të
socializimit. Familja shqiptare i takon formave të njësisë familjare si
institucion në të cilën përveç qëllimit të riprodhimit, pushteti dhe
kontrolli lidh njerëzit në një bashkësi me lidhje gjaku nga ana e
babait. Natyrisht që anëtarët e bashkësisë lidhen edhe nga dashuria dhe
kujdesi, por duke qenë nën kontrollin patriarkal, (të cilit i
bashkëngjitet presioni shoqëror), kjo e fundit shpesh fiton mbi
dashurinë dhe kujdesin.
Familja shqiptare, e konsideruar si institucioni më i rëndësishëm në shoqëri, është patrilinieare dhe patrilokale.
Patrilienare - do të thotë se gjaku, mbiemri dhe prona njihen dhe
pranohen nga vija e babait. Ndërkaq patrilokale – tregon se vajza kur
martohet zhvendoset në shtëpinë e burrit. Këto janë ndër elementet
kryesore që identifikojnë familjen në Ballkan (shih Reineck, 1991;
Kaser, 2008). Në shoqëritë shqiptare, asnjë nga këto elemente nuk ka
lëvizur, ose nuk ka lëvizur në atë mënyrë që patriarkalizimi mos t’i
ketë themelet kaq të fuqishme në familje; apo dhuna në familje, të ketë
një rrugëdalje të favorshme për gratë. Do të përpiqem t’i
kontekstualizoj këto aspekte në shoqërinë në Kosovë, duke mos thënë që
kjo është karakteristike vetëm për Kosovë, por duke e përshkruar se si
funksion kjo brenda shoqërisë shqiptare, me karakteristikat e veta
patriarkale, në rastet e dhunës ndaj gruas.
Ana e trashëgimisë
Gratë, me përjashtime të vogla, nuk janë pjesë e
trashëgimisë. Sipas Agjencisë Kosovare të Statistikave, konkretisht
sipas të dhënave mbi regjistrimin e popullsisë, vetëm 8.4 % të grave
posedojnë pronë. Kjo përqindje jashtëzakonisht e ulët, nga të dhënat e
paraqitura, nuk dihet sa e përbën prona e trashëguar nga prindërit e sa
është prona e blerë nga vetë gratë. Gratë tradicionalisht nuk marrin
hise nga prona e babait e cila ndahet në mënyrë të barabartë midis
vëllezërve. Kjo arsyetohet më së shpeshti me idenë se kur ato të
martohen, ato gëzojnë hisen e bashkëshortit të saj apo familjes së tij
me të cilën ajo jeton. Nëse gratë e realizojnë të drejtën e tyre në
trashëgimi, të garantuar me ligj, konsiderohet se ajo ‘ia ka marrë vëllaut hisen’
dhe se realizimi i kësaj të drejte, shpesh paguhet me çmim shoqëror e
që përkthehet në stigmatizim nga rrethi, izolim dhe lëçitje nga
vëllezërit. Edhe në rajonet ku feja islame është më e praktikuar, në
bazë të së cilës gruaja duhet të trashëgojë gjysmën sa trashëgon vëllai i
saj, ky obligim nuk përfillet dhe përfillet tradita kanunore, e cila nuk e sheh gruan si trashëgimtare të pronës.
Me gjithë kompleksitetin e termit ‘traditë’,
në këtë tekst i referohem praktikave që janë trashëgimi kanunore si
çështja e trashëgimisë së pronës apo në përgjithësi mendësisë kanunore
që i sheh gratë ‘si shakull për me bajtë’
(Kanuni i Lekë Dukagjinit, botimi 1989, fq. 37); dhe praktikave që
derivojnë nga religjionet apo interpretimeve mbi to. Kanuni, marrë në
tërësi, është një temë shumë e ndërlikuar që mbetet të hulumtohet më
thellë e më gjërë në të ardhmen, ndërsa unë, në këtë tekst, përpiqem të
vë në spikamë vetëm ato anë që kanë të bëjnë me lejimin e arsyetimin që i
bëhet përdorimit të dhunës. Përgjatë viteve, veprime të paligjshme e të
liga i janë mveshur, Kanunit Shqiptar, duke e shtrembëruar dhe duke e
bastarduar atë apo duke e marrë si referencë të veprimeve të cilat edhe
vetë Kanuni i ndëshkon. Shembull i këtij bastardhimi mund
të jetë rasti i Marie Çukut (17 vjeçe) e cila së bashku me gjyshin e saj
u vra në qershor të 2012, në një fshat në Shkoder, Shqipëri, për
gjakmarrje. Kjo vepër është rëndë e ndëshkueshme sipas Kanunit. Për më
tepër, Kanuni e ndalon një burrë të hakmirret në prezencë të gruas, e
lëre më të hakmerret në to. Megjithëkëtë, nuk mund të mos
vihet në spikamë që patriarkalizimi, në kontekstin tonë shoqëror,
ndërthuret me kodet e Kanunit, dhe religjionin. Sa i përket dhunës ndaj
gruas, sipas versionit të mbledhur e të shënuar prej klerikut të
krishterë, Shtjefën Gjeçovit, (botimi i 1989-ës), ‘burri nuk ka táger mbí jetë të grues‘,
por në anën tjetër, sipas të të njëjtit kod kanunor, burri mund ta
vrasë gruan për: a) kurvní; b) mik të prém.’ (ibid; 39). Në Nye e
Njizetetetë shkruan se burri mund të përdorë dhunë mbi gruan, pa rënë në
faj sipas Kanunit, dhe se prindërit e saj nuk i kërkojnë përgjegjësi
burrit të saj për këto raste (ibid; 37). Ndërsa, në Nye e
Tridhjeteparë, shkruan se për hajni dhe vjedhje e plaçkitje, burri ka
mundësi të lëshojë gruan, por nuk ka të drejtë të përdorë dhunë mbi të
(ibid; 39).
Në Nye i Tridhetekatërt, gjithashtu shkruen se ‘Burri
ká tager: a) me kshillue e me qortuen gruen; b) me rrahë e me li∂hë
gruen e vet, kúr të mbërríjë me ia përbuzë fjalen e ur∂hnit’ (ibid: 43). Dispozita të tilla ndëshkuese, për të njëjtat vepra, nuk vlejnë për burra. Pra, Kanuni nuk e parasheh që burrat ta kenë ‘fishekun në shpinë’ për të njëjtat vepra.
Ngjashëm me aspektin e religjionit, edhe këtu është
problematike të spjegohet kompleksiteti që ky aspekt ka, në nji paragraf
të vetëm. Në librat e shenjtë, në Kuran apo Bibël, megjithë porositë ku
kërkohet që burrat të sillen mirë me gratë, paragrafet tjera ose e
legjitmojnë dhunën ose tregojnë që gratë duhet t’i binden pushtetit të
burrave. Për shembull në Kuran, pjesa kur flitet për dhunën ndaj gruas: “Sa
i përket grave që ju i druheni mosbindjes dhe sjelljes së keqe nga ana e
tyre, këshillojini, (e, nëse kjo s’bën dobi) mos i pranoni në shtrat
dhe (në fund) i rrihni ato (lehtas). Por, nëse ato ju binden, atëherë
mos i ndëshkoni më. Allahu, me të vërtetë, është i Lartësuar dhe i
Madhëruar” (Nisa 349). Apo në Bibël thuhet (Efisianëve: 22) 22Gratë le t’u binden burrave të vet sikurse Zotit. 23 Sepse burri është kryet e gruas sikurse edhe Krishti është kryet e Kishës ‑ Ai, Shëlbuesi i Trupit. 24 Pra, sikurse Kisha i nënshtrohet Krishtit, ashtu edhe gratë le t’u binden burrave të vet në gjithçka.
Nga ana e njerzve të fesë, apo besimtarëve, rëndom thuhet se këto duhet
shikuar brenda kontekstit dhe se problemi qëndron te përkthimet e
gabueshme dhe keqinterpretimet. Sido që të jetë, nuk mund të vihet në
diskutim, që religjionet abrahamike, janë patriarkale. Ato, kryesisht
identitetin gjinor të gruas e ndërtojnë mbi një determinizëm biologjik,
dhe interpretimeve të cilat u përshtaten normave patriarkale. Ndërsa sa i
përket dhunës, format ndëshkuese për gratë, edhe këtu, për të njëjtat
vepra, nuk vlejnë edhe për burra.
Për të vazhduar te çështja e trashëgimisë, një nga
arsyetimet tjera më të shpeshta pse grave nuk u lihet, apo pse gratë
vullnetarisht nuk marrin hise, është ajo se më këtë, siç thuhet, ajo lë
hapur derën për të bërë vizitën të prindërit. Tradicionalisht pasi të
martohen, dy herë në vit, nga dy e më shumë javë bijat bëjnë vizitë te
prindërit, apo te vëllezërit, nëse prindërit kanë vdekur. Sidomos pas
luftës, kjo praktikë nuk përfillet më. Me mundësinë e qarkullimit më të
lirshëm, gratë mund të bëjnë vizita të shkurta gjatë ditës por edhe ‘e
pamja’ te prindërit është me më pak ditë se që ka qenë më herët. Po
ashtu, tradicionalisht, prindërit dhe vëllezërit, janë të obliguar që në
rast të ndarjes, të kujdesën për motrën. Problemi qëndron në një se sa
praktikisht kjo është e realizueshme në ndryshimet e pas luftës në
familje dhe përgjithësisht në shoqëri. Dhe se ky opsion nuk është i
favorshëm për gratë, duke qenë së në të tilla raste, gratë ndjehen të
tepërta në nukleusin familjar të vëllait dhe gruas së tij, dhe ato nuk
janë të lira të gëzojnë plotësisht mënyrën e tyre të të jetuarit.
Aspekti i mbiemrit dhe gjakut
Gratë kur martohen, marrin mbiemrin e burrit, apo ja
bashkëngjitin mbiemrit të tyre, që i identifikon si të martuara, dhe si
të tilla me detyrime ndaj burrit, familjes dhe fisit. Mbiemri shënjon
shpesh edhe përkatësinë e fisit. Dhe në këtë rast, mbiemri përveç
aspektit identifikues ka peshën e emrit të fisit. Duke qenë se
tradicionalisht, vajzat rriten për ‚me shku n’fis t’huej’, ato edhe kur
të martohen, familja dhe fisi i burrit përsëri i konsideron si të fisit
të huaj duke qenë se nusja nuk është gjak i tyre.Gratë mund të fitojnë pushtet, sidomos në familjet e mëdha
në zonat rurale, ta zëmë, kur t’u rriten fëmijët dhe janë më të shtyra
në moshë, apo kur u vdes bashkëshorti. Ka raste kur gratë shtrojnë dhunë
ndaj grave, (shumë rrallë ndaj burrave), të cilat të rritura në
shtypje, përbrendësojnë patriarkun shtypës dhe shtypin gratë poshtë
hierarkisë patriarkale, e bazuar në gjini e moshë.
Në raste të ndarjeve apo divorceve, elementi
patriarkal që lidhet me gjakun, ngushton edhe më tepër opsionet
ekzistuese për gratë. Ato mund të kthehen në familjet prindërore por në
raste se ato kanë fëmijë, ato detyrohen t‘i lënë fëmijët te burri duke
qenë se tradita konsideron se fëmijët i takojnë babait (vija e gjakut)
dhe jo nënës. Ato mund të rimartohen por në shumicën e rasteve përsëri
duke lënë fëmijët, sepse burri i ardhshëm dhe familja e tij nuk e
pranojnë gruan me fëmijë, përsëri për të njëjtën arsye. Kështu që, gratë
duke mos dashur të ndahen nga fëmijët, janë të detyruara të mbesin në
shtëpi të burrit dhe të durojnë dhunën. Opsioni tjetër, i fundit, janë
strehimoret. Gratë që kanë përjetuar dhunë mund të rrinë në strehimore,
por vetëm përkohësisht, sepse në mungesë të ri-integrimit pas qëndrimit
në strehimore, ato detyrohen të kthehen përsëri, ose në shtëpi të
burrit, ose të prindërve. Familjet të cilat qëndrojnë mirë ekonomikisht,
në disa raste, i pranojnë bijat e tyre me fëmijë, por këto raste janë
të rralla, sidomos duke e ditur shkallën e varfërisë në Kosovë.
Përveç këtyre elementeve që përbëjnë strukturën patriarkale
në familje, dhe nuk u lënë opsione të favorshme grave të mbijetuara të
dhunës, të fundit rëndohen edhe nga një presion i jashtëzakonshëm duke
filluar së pari nga ushtruesit e dhunës, pastaj nga familjarët dhe më
gjerësisht nga rrethi. Format e këtij presion janë kërcënimi nga
ushtruesit e dhunës, minimizimi i problemit, paragjykimi dhe fajësimi i
viktimave.
Ushtruesit e dhunës, më së shpeshti i kërcënojnë
gratë e tyre se nëse nuk heshtin për dhunën e ushtruar mbi to apo nuk u
binden, ata do t’ua vrasin vëllezërit, babanë dhe tërë familjen e
prindërve të saj. Kjo frikë është ndër më e shpeshta arsye pse gratë nuk
e raportojnë dhunën duke e ditur se organet përkatëse shtetërore janë
të paafta që t’u dalin në mbrojtje.
Në shumë raste, familjet e çiftit, u bëjnë presion
grave që të heshtin për dhunën, nga frika që mund të vijë deri te
ngatërresat ose vrasjet, dmth. ‘gjaqet’ midis burrave të dy familjeve në
miqësi. Viktima A. K. në një nga strehimoret në Kosovë tregon: ‘…nana jeme veç tu u tutë: ‘Kuku, bijë, mos ju kallxo ktyne (djemve) se dalin myten nërmje veti…’.Në
mungesë të zgjidhjes së problemit por edhe në mungesë të vetëdijes që
dhuna përbën krim, familjet shpesh përpiqen ta injorojnë problemin apo
ta minimizojnë si në rastin e A. K.-së e cila thotë: ‘Familja jeme tu m’thanë: ti je dalë për nji shuplakë’. Por
është e rëndësishme të theksohet që në shumë raste, ndërhyrja e shpejtë
i familjeve prindërore, ka shpëtuar bijat e tyre nga dhuna por edhe nga
vrasja e mundshme.
Paragjykimi dhe fajësimi janë dy anë të cilat janë pjesë e kësaj vorbulle në të cilën ndodhen gratë që kanë përjetuar dhunën. Shpesh, gratë gjykohen nga rrethi për veprimin se ‘ia ka thirrë burrit policinë’, duke e parë si turp veprimin e gruas, në vend se ta gjykojë dhunen mbi gratë.
Një tjetër ilustrim i paragjykimeve të rrethit mund të jetë edhe ajo se
çfarë thotë vëllai i vajzës shtatzënë në Dibër të cilën e vrau i ati: ‘Unë
qaj, por kur jam brenda në shtëpi, ku nuk më sheh fshati, se thonë
pastaj që qaj për motrën që na prishi nderin. Kam turp të qaj.’
Patriarkalizmi në Kosovë, ruhet nga shteti
Për shkak të diskriminimit dhe armiqësisë drejtuar
shqiptarëve në Kosovë nga shteti jugosllav, e më vonë serb, institucioni
i familjes ishte ndër ofruesit e sigurisë ekonomike dhe sociale. Edhe
pas krijimit të shtetit të Kosovës, me mungesën e zhvillimit ekonomik,
politikave të sigurisë sociale të favorshme për të gjithë qytetarët,
zbatimin e ligjit, familja përsëri mbetet ofruesja kryesore e sigurisë
sociale dhe ekonomike, por jo për të gjithë, e sidomos jo për gratë që
përjetojnë dhunë. Përshtypja e përgjithshme në shoqëri që periudha pas
luftës ka shënjuar ndryshime shoqërore rrënjësore,
nuk qëndron, duke qenë se patriarkalizmi veç ka marrë forma dhe trajta
tjera. Në të vërtetë, si shumica e shteteve post-komuniste që pas
ndryshimeve pësuan nji ri-patriarkalizim të shoqërisë (Kaser, 2008),
ashtu edhe shoqëria në Kosovë, në vitet e 90-a, në shumë aspekte, u
ri-tradicionalizua. Duke jetuar nën agresionin që shteti
ushtronte, të ndarë dhe të izoluar, në një sistem të njohur si ‘sistemi
paralel’, në një farë mëynyre është e pritshme që njerëzit tkurren dhe
kapen pas vlerave dhe praktikave që më së miri i njohin dhe ato janë
vlerat tradicionale patriarkale. Pas luftës, në shumë aspekte kjo
tkurrje mbetet e pandryshuar, duke qenë se shteti i Kosovës duket që nuk
bën mjaftueshëm për mirëqenien e qytetarëve. Në aspektin e praktikave tradicionale, ka edhe prurje të reja apo ndryshime simbolike, sepse, siç thotë Hobsbawn ‘tradita është e shpikur’.
Megjithatë, as këto prurje nuk kanë arritur ta shkundin themelin e
patriarkalitetit. Në nivelin publik, të institucioneve publike, ekziston
një formë e të vepruarit, që në mungesë të një termi më përshkrues apo më definues, e kam quajtur ‘përshtatje’.
Kjo mënyrë përshtat format patriarkale në zbatim të ligjit dhe në
mënyrën e të punuarit. Siç e dimë, shteti i Kosovës ka arritur të
aprovojë ligje në bazë të së cilave, (me gjithë mangësitë në disa prej
tyre), gratë në Kosovë do të duhej të kishin mbrojtje institucionale. Por këto ligje nuk zbatohen, ose nuk zbatohen në përpikmëri dhe si pasojë e kësaj, lihet vend për përshtatje. Pra, këtu janë dy probleme: ligjet në fuqi nuk kanë zbatim në përpikmëri, dhe implementimi i tyre ‘përshtatet’ sipas normave patriarkale.
Seksioni vijues do të do shtrojë problemet në parandalimin dhe luftimin
e dhunës ndaj gruas, siç janë buxheti i ulët në nivelin institucional
publik, shkeljet brenda sistemit të drejtësisë dhe qasjen e zyrtarëve në
institucione ndaj problematikës (përshtatja).
Çështjet që kanë të bëjnë me buxhetin dhe ri-integrimi
Kur raportohet për dhunë, atëherë gratë rekomandohen
të shkojnë në ndonjë strehimore, si ndërmarrje e fundit për t’u vënë nën
mbrojtje. Problemet të cilat strehimoret çdo herë i kanë adresuar janë:
buxheti i ulët, dhe ri-integrimi pas strehimores. Politikat e shtetit,
gjatë përpilimit të buxhetit, nuk i japin prioritet dhunës në familje
apo aspekteve të cilat do të ndihmonin parandalimin e dhunës dhe
mbrojtjen e grave. Sipas raportit të 2012-s RrGGK-së ‘Me çfarë çmimi? Alokimet Buxhetore për Zbatimin e Kornizës Ligjore kundër Dhunës në Familje në Kosovë’,
Korniza Afatmesme e Shpenzimeve (KASh), dokumenti kryesor i
planifikimit të politikave ekonomike qeveritare, nuk kishte përfshirë
Strategjinë e 2011-s “Programi i Kosovës Kundër Dhunës në Familje dhe Plani i veprimit‘,
duke qenë se KASh-i ishte hartuar paraprakisht, dhe se në vitin 2014 do
të duhej të hartohej një kornizë e re. Buxheti për këtë çështje
kryesisht mbështetet në mundësinë dhe aftësinë e komunave që të
gjenerojnë fonde, dhe në mbështetjen e donatorëve ndërkombëtarë të cilët
tashmë e kanë reduktuar dukshëm dhënien e fondeve në Kosovë.
Përgjithësisht ky raport tregon se duke pasë parasysh resurset e
kufizuara në Kosovë, buxheti reflekton zgjedhjet politike dhe se qeveria
ka dështuar t’u përmbahet zotimeve të përcaktuara në KASh, siç janë
shërbimet sociale, (sektor nëpërmes së cilët po ashtu do të punohej
kundër dhunës në familje). Sa i përket strehimoreve, raporti i 2014-ës
së RrGGK-së ‘Buxhetimi drejt Mirëqenies Sociale ...‘
tregon se shteti u jep strehimoreve mbështetje financiare të njëjtë,
pavarësisht faktit që një strehimore mund të ketë më shumë gra e fëmijë
të strehuar se një tjetër strehimore në një komunë tjetër. Ndërkaq, sa i
përket ri-integrimit, ky problem mbetet thjesht i pazgjidhur. Një rast,
për të cilin unë jam në dijeni e që vlen të përmendet si storie
suksesi, është kur drejtoresha e strehimores në Prishtinë, Naime
Sherifi, arriti që përmes zyrës së (atëherë) Habitat-it, t’i siguronte
vendbanim një të viktime të dhunës, ku ajo bashkë me fëmijët u vendosën
në banesë kundrejt një qiraje shumë të ulët. Nëse gratë do të posedonin
pronë, në procesin e ri-integrimit, kjo do të ishte një çështje e
zgjidhur, në mesin e tjerave të cilat kanë peshë të njëjtë si: aftësimi
profesional, punësimi, etj. Nëse i kthehemi shërbimeve sociale, me
gjithë nevojat më të mëdha që kanë gratë, numri i tyre është më i vogël
se i burrave që përfitojnë nga këto shërbime. Përgjatë viteve 2011-
2013, kishte disproporcion gjinor, me 62-65 % të përfituesve burra,
(shih më gjerësisht raportin e RrGGK-së‚Buxhetimi drejt
Mirëqenies Sociale – Analizë e shpejtë gjinore për informim e buxhetim
të përgjegjshëm gjinor në Ministrinë e Punës dhe Mirëqenies Sociale në
Kosovë).
Aspekti i shkeljeve brenda sistemit të drejtësisë
Sundimi i ligjit përgjithësisht është ndër sektorët
më problematik në Kosovë. I mbuluar me ngarkesa politike të zyrtarëve të
shtetit të akuzuar për krime, lëndë të grumbulluara etj., rastet e
dhunës në familje, nuk trajtohen me përparësi. Shpesh herë rastet e
shumta nuk janë hetuar deri në fund apo, thjesht, janë mbyllur (RrGGK, Më shumë se ‘Vetëm Fjalë? Përgjigja e organeve të drejtësisë ndaj dhunës në familje në Kosovë; 2009).
Rastet e tjera tregojnë për gjykatësit që shpesh anojnë kah ushtruesi i
dhunës apo përpiqen t’i minimizojnë përshkallzimet e dhunës ndaj grave
dhe fëmijëve, dhe kështu, edhe kur rastet arrijnë në gjykatë, gratë
mbeten pa zgjidhje të problemit dhe të pambrojtura. Vetë gjykatësit në
këtë raport, tregojnë raste në të cilët ata nuk favorizojnë arrestimin e
ushtruesit të dhunës me arsyetimin se ushtruesi i dhunës do të
shkurorëzohet nga gruaja sepse ajo e ka raportuar në polici, dhe pasojat
janë, sipas tyre‚ shkatërrimi i familjes. Në këto raste, edhe pse të
vetëdijshëm që ushtruesit e dhunës duhet të arrestohen, gjykatësit
parapëlqejnë t’i vendosin normat patriarkale para ligjit, në emër të
‘ruajtjes së familjes’.
Ushtruesit e dhunës (apo vrasësit), nganjëherë as nuk
arrijnë të kapen nga polici. Drejtoreshat e Strehimoreve, për çdo ditë
përballen me këto shkeljej, dhe njëra nga to tregoi sa për ilustrim, një
rast ku policia po përpiqej ta kapte ushtruesin e dhunës, por nuk po
arrinte me arsyetimin se nuk po e gjente asnjëherë as në shtëpi e as në
banesën e tij. Në një prej rasteve të kërkimit, viktima kuptoi që shoku i
ngushtë i burrit të saj – ushtruesit të dhunës, ishte polici i cili po
merrej me rastin, dhe po i lajmëronte dhunuesin se kur duhej të ikte nga
vendi ku ata e kërkonin. Ushtruesit e dhunës edhe kur kapen, lirohen
pas 72 orëve, apo edhe kur dënohen, dënimet janë shumë të lehta’ (ibid).
Një anë tjetër që tregon mosmbështetjen
institucionale, janë rastet e shkurorëzimeve, në të cilat burrat nuk
paguajnë alimentacionin për fëmijët e tyre. Këto raste, në mungesë të
njohurisë se ligjeve apo rregulloreve në fuqi dhe mekanizmave kundër
dhunës në familje, nga ana e gjykatësve vazhdojnë të mos inspektohen nga
afër. Rastet që më së shpejti më bie t’i dëgjoj janë rastet kur burrat
vënë pasurinë e tyre në emër të babait apo vëllait dhe para gjykatës
paraqiten që nuk kanë mundësi të japin alimentacion. Ndërkaq falsifikimi
i dokumenteve dhe xhirollogarive bankare është më i shpeshti (ibid).
Në përgjithësi, këta shembuj tregojnë për vënien e
vlerave patriarkale para ligjit, për dështim për t’i dalë zot detyrës
për të cilën gjykatësit janë të thirrur për ta kryer e që në këtë
profesion ka pasoja fatale. Një rast i tillë, është rasti i vrasjes së
Diana Kastratit në vitin 2011, ku gjykatësi i Gjykatës Komunale kishte
dështuar të zbatonte kërkesën e Kastratit për lëshim të urdhrit për
mbrojtje emergjente. Për më tepër gjykatësi në fjalë, nga Këshilli
Gjyqësor u ri-emërua si gjykatës me mandat të përhershëm. Në herën e
parë të emërimit, Presidentja e vendit nuk e dekretoi vendimin e
Këshillit Gjyqësor, ndërsa në ri-emërimin e dytë, ajo nuk kishte fuqi
ligjore që ta refuzonte.
Përshtatja e normave patriarkale...
Përshtatja e normave patriarkale në punën e
përditshme, brenda kornizave ligjore, bëhet edhe nga një numër i
punëtorëve socialë burra. Ata u qasen ushtruesve të dhunës, jo me një
distancë të caktuar zyrtare, por në nivel personal alla ‘mos e rreh gruen se nuk bon’.
Kur bëhet kërkesa për shkurorëzim në Qendrat për Punë Sociale,
punëtorët socialë janë të obliguar t’i ofrojnë çiftit
ndërmjetësim/këshillim, me qëllim të ‘mbrojtjes’
së familjes. Teorikisht, kjo është një praktikë e mirë, por ne e dimë
që në shoqëritë tona, kërkesat për shkurorëzim zakonisht janë në pikën
kur çifti nuk mund të kthehet më bashkë. Çka ndodh në të vërtetë është
se gratë rëndom binden të mos ndahen, edhe me çmimin e durimit të dhunës
për hir që familja, sipas zyrtarëve, të mbetet e bashkuar. Në të
kundërtën, ndër tjera, bëhet edhe një rast social që do t’i kushtonte
shtetit. Kjo dëshmon për mënyrën e të menduarit, e cila tregon se ideja e
‘ruajtjes së familjes’ bëhet mbi kurriz të grave. Shembuj tjerë të
tillë të shkeljeve si nga gjykatësit apo nga punëtorët socialë janë të
regjistruara në raportet e RrGGK-së, që veç i përmendëm dhe në raportin ‚Siguria
fillon në shtëpi: Hulumtim për hartimin e strategjisë së parë nacionale
dhe të planit të veprimit kundër dhunës në familje’, po ashtu hulumtim i përpiluar nga ky Rrjet i Organizatave.
Shikuar në përgjithësi në rrafshin publik, tema e
dhunës ndaj grave, siç dhamë shembujt më herët në tekst, minimizohet apo
relativizohet. Nëse kjo temë diskutohet me zyrtarë burra në nivel
komunal apo publik, qëndrimi i tyre shpesh është mospërfillës. Duke e
përcjellë këtë qëndrim me një gjysmë buzëqeshje cinike, ata e vendosin
këtë çështje brenda kategorisë tashmë të etabluar si ‘çështje të grave’
dhe jo si çështje shoqërore dhe alarmante. Në qarqe tjera shoqërore,
dhuna relativizohet me shembullin se edhe në vendet më të zhvilluara,
ndodh dhuna, dhe duke e përshkruar kështu ‘ndodh’
– e bën këtë të duket si çështje tërësisht periferike dhe jo kriminale.
Dihet që dhuna në familje nuk bën përjashtime gjeografike, racore,
klasore e gjinore. Por, gjithashtu dihet se gratë janë kategoria më e
dëmtuar e shoqërisë, edhe në Evropë por edhe në vende tjera të globit.
Në shoqëritë shqiptare, dhuna kryesisht ndodh për shkaqe, siç thuhet -
të vënies së nderit në vend, dhe për ruajtje të mbizotërimit patriarkal.
Përcaktimi i asaj që e përbën nderin, është e vendosur nga burrat, por shpesh edhe e mbështetur nga gratë.
Kuptimi mbi ‘nderin’ dhe ‘moralin’ praktikisht reduktohet te jeta
private e gruas, duke mos e respektuar atë si private dhe si zgjedhje
por duke ua ngarkuar atyre përgjegjësinë e ruajtjes së tyre, në të
njëjtën kohë që burrat kur i thejnë këto norma ‘morale’, ndëshkimi nuk
vlen për ta. Prandaj qasjet mospërfillëse dhe relativizuese, duken si
përpjekje latente për ta amortizuar angazhimin e feministeve që kjo
çështje të trajtohet me përparësi dhe në përgjithësi punën e tyre kundër
dhunës ndaj gruas dhe dhunës në familje.
Patriarkalizmi, nuk i kursen as burrat, sidomos ata të cilët nuk e përfillin meinstrimin
patriarkal por, gjithsesi, ua ruan edhe privilegjet në familje dhe
shoqëri. Kam përshtypjen që duke mos dashur t’i dorëzojnë këto
privilegje, marrë në përgjithësi, burrat marrin rolin defansiv kur
shtrohet kjo çështje për t’u diskutuar, në vend se t’u bashkangjiten
feministeve për ta luftuar dhunën ndaj grave dhe dhunën në familje.
Poashtu, një numër i grave i bëjnë fajtore vetë gratë për gjendjen e
tyre apo për dominimin e burrave, sepse sipas tyre, janë gratë që i
edukojnë fmijtë, por duke harruar kështu që janë burrat që e mbajnë
pushtetin. Ky lloj fajsimi është edhe një dëshmi tjetër e socializimit
të grave brenda kornizave patriarkale, në të cilat gratë janë fajtoret
kujdestare. Por, sido që të jetë, çështja nuk është te hedhja e fajit, e
as nuk është qëllimi, që t’i hidhet faj burrave ose grave. Sulmi duhet
drejtuar kah patriarkalizmi që prodhon mendësinë dhe sjelljet
patriarkale, por së pari duhet ballafaquar me faktin që ekziston një
sistem i tillë në shoqëritë tona. Prandaj në këtë vijë, mendoj që është e
rëndësishme që të kuptohen drejt përpjekjet feministe dhe të theksohet
që feminizmi si lëvizje ka për qëllim ‘...ta përmbysë seksizmin,
eksploatimin seksist dhe shtypjen’ (hooks, 1984).
Ky definim është i rëndësishëm sidomos për shkak të (keq)kuptimeve dhe
përceptimeve ndaj feminizmit. Poashtu, edhe për shkak se në shoqëritë
patriarkale, kërkesat për mundësi të barbarta dhe përmbushje të të
drejtave njerzore të grave, shpesh kuptohen gabimisht si kërkesë për
dominim, madje edhe si armiqësi ndaj burrave.
Duke i pasur parasysh çështjet që u shtruan deri tani
- patriarkalizmin me karakteristikat e veta në kontekstin tonë shoqëror
dhe shtyllat në të cilat gjallon, diskursi romantik mbi familjen,
sikurse ai mbi kombin, tingëllon paradoksal dhe ironik. Paradoksi
qëndron në atë se në njërën anë, familja cilësohet si një institucion ‘i
shenjtë’, që e ka mbajtur kombin, dhe gruaja (njëjës), verbalisht,
ngrihet në piedestal duke theksuar veçanarisht rolin e saj riprodhues
kombëtar, por në realitet, duhet pranuar faktin që brenda këtij
institucioni dhe në emër të ruajtjes së tij, ato margjinalizohen,
dhunohen dhe vriten. Në anën tjetër, kombi - si projekt kryekëput
maskilist dhe shteti, si pronë e burrve politikanë patriarkalë, festohet
me narrative nacionaliste romantike, por në praktikë qytetarët e saj
vidhen, degradohen e diskriminohen, e në veçanti, dhuna ndaj grave, nuk
është kurrë problem prioritar për t’u zgjidhur. Për më tepër, siç e
thamë, në mungesë të zbatimit të ligjit dhe zbatimit të ‘përshtatjes’,
shteti mirëmban dhe e ushqen patriarkalizmin. Prandaj, çështja e dhunës
në familje, e dhunës ndaj grave dhe e vrasjeve, andej dhe këndej
kufirit, nuk mund të trajtohet si çështje rastesh, si të izoluara apo si
psikopati individuale, dhe nuk duhet trajtuar si çështje vetëm e grave
apo organizatave të grave, por si problem sh o q ë r o r, si
patriarkalizëm që bashkërisht, gra e burra, duhet ta përmbysim.
Ky artikull është përshtatur nga pjesë të hulumtimit të
saj të doktoratës mbi Familjen dhe Sigurinë Sociale në Kosovë,
(Universiteti i Grazit).