BUNKERËT, REVOLTA, DHE SHPËTIMI TEK LETËRSIA
Anila Xhekaliu
Atdhe. Bunker-Atdhe. “Ndrysho fjalor, Anila. Nuk ka mundësi të mos gjenden në fjalorin frëngjisht-shqip këto fjalë”, janë fjalët e një autori francez dhe mërzia ime e një dite të tërë se ku jam. I them që është fjalor i hartuar në monizëm kur fjalët dhe njerëzit ishin të ndarë nga bota. “Ndjesë Anila por s’kam lexuar nga letërsia e vendit tënd”, pohimi i francezit tjetër. Por ke lexuar Ernesto Sabato? - i them apo më saktë, e pyes, duke shtuar: të paktën ai ka deklaruar se ka gjak shqiptari. Po, e adhuroj Sabaton, hapem. “Hë, ju shqiptarët e Enver Hoxhës!” “Je rumune?” Jo, shqiptare - i them.“Nuk kam dëgjuar për Shqipërinë. Ah, qenka vend i bukur.” Po, i them, ka shumë bunkerë dhe duken interesantë. Ata në breg të detit janë kthyer në bare të vogla dhe afër tyre gëlojnë vila të shumta qeveritarësh, biznesmenësh, artistësh e gazetarësh madje. E kam parë perëndimin e diellit nga një i tillë duke menduar “Shkretëtirën e tartarëve” por ishte vetëm dielli që përflakte qiellin. Dielli i ka parë bunkerët.
Bunker. Bunker-Kapërcyell. Një krijues i ri i sotëm duhet të ndihet me fat. E gjithë bota e vjetër i parakalon përpara, e prek në sjellje në të menduar, janë arketipe të fuqishme, marrin formën e drapër e çekan, yllit pesëcepësh, bunkerit, gjyqeve vrasjes së shkrimtarëve, metodave të realizmit socialist, letërsisë së prodhuar në vend, kiçin kunderian që sot të shpalohet i gjithi, ke mundësi të zgjedhësh për t’u bërë pjesë e një kiçi apo të kërkosh artin tënd larg kësaj farse kolektive pa rënë në kurthën e tij, pa u manipuluar. Ka një botë qytetërim, letërsi përtej bunkerizimit, kupolave e shfaqjeve të vazhdueshme qesharake. Shijoje këtë teatër tragjik shijoje të gjithin, të gjitha botët jetojnë në të njëjtën kohë, janë zbavitëse. Surrealja, absurdja e pakoha, të gjitha këto premtojnë një gjendje krijimi të mrekullueshme. “Kjo botë e çuditshme, arbitrare, e marrë më shumë se dramatikisht absurde – shkon megjithatë drejt diçkaje, ka një zhvillim… le të themi se po filloj të kuptoj.” Ionesko dhe në sfond “Rinoceronti” i tij.
ISBN. Bunker-ISBN. Shkurtesë e çuditshme si kartë identiteti. Prej kësaj fjale nuk më pëlqen as pasaporta, të dhënat e mia të papërfillshme, nuk kanë të bëjnë me mua, unë nuk ekzistoj, thjesht më janë dashur për rrugëkalime nga një vend në tjetër, janë të shënuara në një monitor që mund t`i kontrollojnë njerëzit e kufirit. Ndërsa ISBN është karta e moskalimit, e kundërta e kartës së identitetit, pra librat e mi kanë një pashaportë plotësisht të kufizuar nuk u lejohet të futen në kufirin shqiptar. Ç’them dhe unë, por janë të gjithë librat e Kosovës që nuk janë pjesë as e Bibliotekës Kombëtare, as e librarive të Shqipërisë, as mediat nuk thonë asgjë për këtë letërsi. Jo, në vendin e bunkerëve nuk thuhet asgjë. Bunker-qiell, i thashë vetes, të heshtë. Fjalët donin heshtjen e fjalëve të tjera, madje dhe heshtjet i donin të virgjëra që t`i pushtonin të parat. Dhe u humba, desha të humbem në rërën e pafundme të shkretëtirës, desha të isha era e dunave, ajo që vinte prej larg dhe jo ajo që kishte shtëpinë aty, desha të isha erë e marrë dhe qeshë. Mandej desha të gjej qiellin e shkretëtirës, mandej kupola u shtri mbi mua si një kapak i qielltë, i florinjtë, që digjej përvëlohej e asgjë nuk i dërgonte tokës, asnjë rreze të vetme, ishte një kupolë që zjarrin e digjte pranë votrës së vet dhe derdhte ajrit hirin e tij. Hesht! Dëgjoja, vetëm hesht, një zë përpëlitej thellësisë së një kupole tjetër, asaj brenda meje, asaj që s`kish mundur të bëhej qiell, por të gjitha ëndërrat ishin vërtitur aty, ishte kthyer në një calik parandjenjash, ishte gati të pëlciste, ndërsa murmurisja, hesht! Heshta përsëri, duhej të kalonin aty më të vërteta se parandjenja, më të vërteta se unë, qëllime që kurrë s`ia kisha vënë vetes, kisha jetuar me dëshira që ku s’më kishin vërtitur…
Prostitutë. Bunker-Prostitutë: Personazhin që e doja në njëfarë mënyre te romani im, njëra nga 7 femrat që pati ardhur me rrëfimet e saj dhe shoqëron narratoren në pothuaj gjithë romanin ma cilësuan prostitutë. Madje u shprehën: “Më erdhi keq për atë prostitutën”. Cila? U them. Nuk kam asnjë të tillë në roman. Kjo më çoi te një diçka tjetër, personazhi i të sotmes, femra që përballet sot përkon në mendësi me një të tillë. Përnjëherësh m’u shfaq një skenë para pallatit të kulturës kur njëra nga prostitutat që endet aty po ecte në punën e saj, me veshjen e saj të orës së mbrëmjes dhe një çift shqiptarësh të zakonshëm e vinin në lojë, talleshin me të. Ishin sharjet e saj që në këtë rast iu drejtuan gruas: “Jeni më shkërdhatë se unë o shkërdhata!” Dhe kur të gjithë kthyem shikimet nga zëri që na gjëmoi afër, ndeshëm ndjesën e saj duke na treguar burrin dhe gruan që po ecnin para nesh, me bisht nën shalë, si kafshë të mundura. Por më lodhi një konceptim i tillë, e dija që të paktën në roman e kisha vrarë një mentalitet, por keqardhja për personazhin e sotëm ishte baras me atë për një prostitutë.
Prapë P. Paranojë. Bunker-paranojë. Sepse ja që ëndrrat të trimërojnë, por edhe të trembin. Siç më trembi vërshimi i lumit që më kishte marrë përpara çka mbaja në dorë, duke përlarë madje dhe urën, këmbët e saj të betonta që rrokulliseshin bashkë me mua, ndërsa zilet e celularëve cingërinin tinguj të njohur e të panjohur shurdhët. Po më kërkonin... Në ato dallgë të furishme vinin si prej një bote të vdekur, fantazma të gjallësh, përplasesha me dallgën dhe krejt çuditshëm dallga copëtohej dhe risht ngrihej më e furishme. Deri tani mes valës dhe dallgës nuk kishte ndryshim, i kisha parë nga larg, kishin qenë të dyja të ujëta dhe u kisha shijuar pamjen e bukur, shkumimin e bardhë apo vijën e hollë që i afrohej bregut, vala dhe dallga tashmë ishin fillimi dhe fundi i njëra tjetrës, ishin jeta dhe vdekja, mbartnin ciklin e jetës. Sa më trembi kjo ëndërr, nuk e dija më se në ç’cikël isha tashmë, a kisha mundur të isha një trajektore apo një shkumim i bardhë. E trembur brof në zgjim, thjesht dhoma ime, gjërat e mia, të gjitha në vendin e tyre dhe fakti që sa kisha lënë detin. Më pas një mendim çmendurak: ndryshimi mes njerëzve që janë lindur apo rritur në një vend që ka përjetuar sistemin e egër të monizmit dhe njerëzve që janë rritur në botën tjetër të lirë është shumë i madh, i frikshëm. Nuk ka asnjë pikë takimi. Të monizmit gënjejnë, të gjithë gënjejnë dhe e dinë mirë këtë, janë rritur me gënjështra dhe kanë aftësi të tmerrshme për të ëndërruar dhe besuar çfarëdolloj ëndrre, ndaj në jetën e vërtetë e dinë që gjithçka ka të bëjë me gënjeshtrën, kurrë me besimin. Nuk i besojnë asgjëje. Hëna mes reve të bardha në oaze të vogla, kishin formuar një liqen zambakësh uji mes blusë. Vozitja e tyre e kishin kthyer qiellin në një liqen malor. Bunkeri që sodiste hapësirat deri në fundin e tyre, ndërsa vijat e ujta mbartnin anije të ngrira në ato qëndrime për të cilat bregu mbetej diç e largët.
Hap. Bunker-Hap. Askush nuk e mban mend hapin e parë të foshnjës që kemi qenë. Arrijmë ta rikrijojmë duke pyetur prindërit. Kujtimet largohen dhe shkojmë deri te një moshë madhore. Verë 93. Gjyshi vinte shpesh për të na parë. Fjalëpakët dhe i mençur. Më gjente gjithmonë të rrethuar nga librat, shikonte fjalorët e mëdhenj mbi tavolinën time dhe krejt ne heshtje më pati thënë: “Kur ishte nëna jote në shkollë më tregonte për një djalë që dinte 7 gjuhë të huaja.” Ndërsa unë në atë çast mendoja se gjyshi përdorte shifrën 7 si për shtatë gjuhë kuçedre dhe donte të tallej me gjuhët, sepse ai thoshte përherë një fjali të vetme dhe gjithmonë pas asaj që thoshte fshihej diçka tjetër, si ajo që thoshte “njërin” për “njëra”. Gjuha e tij më dukej e huaj, e pakuptueshme. E folura e mistershme e tij më ngacmonte, mbase shenja ishte diçka më e vetëdijshme se përcaktimi i Saussure si arbitrare, dhe Saussure vetëm sa kish gjetur një formë për ta mbajtur peng diçka të gjuhës. Nuk e mbaj mend abetaren, ditën e parë të shkollës, kam kujtesë dreqi, them, m’i fshin të gjitha gjërat e largëta dhe të afërtat përpiqet të m’i zhdukë nga pamja, këtë të fundit nuk them e bëj me vetëdije tashmë, por jo gjithçka do duhej ta kisha zhdukur, ndonëse kam ruajtur prej tyre shënime që m’i sjellin në një formë tjetër, atë të letërsisë. Mandej gjithçka shkëputet nga e zakonta e saj, e rëndomta, dhe merr tjetër vlerë. Sepse ka marrë tjetër vlerë tek unë duke më kthyer në vëzhgimtare të fjalës që trupëzohet në natyrë si njerëzore si Milieu. Kam kuptuar që hapi është fjala që rrëfen botën.
Libër. Bunker-Libër: Gazetari, në bisedën paraprake, më tha se mund të shkruaja për Parisin. Nuk e dinte që nuk kam qenë kurrë në Paris deri tani dhe vërtet frëngjishtja nuk resht së më mrekulluari me letërsinë e saj, si fillim me Rembaud, Baudlaire, Sarter, Camus, Le Clezio apo dhe librat e fundit të suksesshëm në Francë. I them që Parisi ka ardhur tek unë dhe madje ka ardhur mu në zemër të Kosovës ndërmjet përkthimeve të mia, ka sjellë Olivier Adam me “Në strehën e asgjësë”, ku flitet për kosovarët dhe kalvarin e tyre në 98. Édouard Louis këtë fillim qershori erdhi vetë për ta promovuar përkthimin e parë të librit të tij kaq të suksesshëm në Francë në gjuhë të huaj, në shqip me “Mori fund Eddy Bellegueule” dhe u ngashnjye me “Newborn”. Botimi i një libri është ngjarje e veçantë jo vetëm për autorin por dhe për letërsinë të cilës i përket dhe vendin e tij. Gjatë përkthimit të tij, kam kuptuar vetëm këtë, dhe ende jam e mahnitur nga mrekullia që bën një libër. E shikoja në heshtje Edouardin teksa firmoste kopjet e librit të tij dhe ish pamje mrekullisht e bukur kur lexuesit ishin shqiptarët. Nuk më kishte ndodhur të përballesha në Tiranë me gjë të tillë. “Á Anila, cet appel à la revolte”, autografi i tij. Po po, për revoltën ndaj bunkerëve të Shqipërisë, kam menduar gjithë këto ditë kur bunkerët më errën pamjen...
No comments:
Post a Comment