Interviste me Eduard Selamin

Rrëfehet kryetari i parë i Partisë Demokratike pas zgjedhjeve të 1992

Selami: Frika dhe përfshirja ime në Lëvizjen e Dhjetorit 90

“Shqipërisë i duhet kontributi i të gjithëve”

Ekskluzivisht për “Gazetën Shqiptare” flet Eduard Selami, një nga themeluesit e parë të Partisë Demokratike, që më 12 dhjetor do të festojë 20-vjetorin e themelimit të saj. Selamin rrëfehet në tre kohë, për kthimin e tij në Shqipëri dhe se çfarë mund t’i kthejë mendjen që të rrijë këtu, politika dhe politikanët aktual dhe historia e tij për krijimin e partisë së parë pas shpalljes së pluralizmit.
Kthimi
Mirë se keni ardhur në Shqipëri. Një vlerësim tuajin paraprak, para pyetjeve politike?
Shoh ndryshime pozitive, hapi i pari ishte aeroporti dhe unë me shumë kënaqësi shoh se Shqipëria është në drejtimin e duhur, dallimi me Europën sa vjen dhe zvogëlohet dhe kjo më gëzon. Është hera e parë që shoh aeroportin dhe rrugët e reja, ka zhvillim ka lëvizje pozitive dhe kjo është diçka pozitive. Këtë vlerësim e bëj duke u nisur nga hera e fundit që isha në Shqipëri, më 2006.
Sigurisht një nga arsyet e ardhjes tuaj në Shqipëri, është 8 dhjetori. Sa emocione keni për këtë datë?
Nëse atëherë mocioni i parë atëherë ishte kënaqësia dhe frika që mbizotëronte për shkak të ndeshjesh me diktaturën e egër, sot është kthyer në një moment gëzimi dhe kënaqësie e veçantë që të kam pasur fatin të jem pjesë e asaj lëvizjeje dhe unë me shumë krenari e përmend, sepse ishte lëvizja më progresive e Shqipërisë në 100-vjeçarin e historisë së saj, për bashkimin e Shqipërisë me Europën dhe ndarjen me komunizmin. Ishte një emocion i veçantë, jo vetëm për ne, që ishim përfshirë në të, por për të gjithë shqiptarët, përfshi dhe komunistët, sepse ajo ishte një diktaturë e egër, e cila u kapërcye dhe u kapërcye në mënyrë paqësore.
Do të jeni në këto festime e këtij viti?
Po, unë prandaj jam këtu.
Ndokush do të rrudhë vetullat kur t’iu shohë juve...
Ky nuk është problemi im, por i tyre. Që Shqipëria të bëhet duhet të bëhet nga të gjithë shqiptarët nuk ka arsye që të largojë njeri, duhet kontribute sa më shumë, nuk shoh këtë vullnet. Unë mund të jam kontribut real timin, por nuk dua të jem për figurë.
Keni ardhur disa herë në Shqipëri dhe asnjëherë nuk jeni angazhuar?
Për mua ka pasur dhe ka një gjë, besnikëria ime dhe detyrimi im mbetet pikërisht te ëndrrat e dhjetorit 1990, te vlerat e një Shqipërie europiane, demokratike dhe të përparuar. Në këtë pikë, mund të quhem idealist dhe jo një politikan pragmatist, por kam mbajtur ca parime mbi të cilat nuk bëj pazare.
Mendoni se në këto kohë mund të ecë përpara një politikan idealist?
Patjetër. Një nga arsyet që Shqipëria nuk ka pasur atë zhvillim dhe përparim, por fatkeqësisht ende po e ruan vendin e fundit është se nuk ka idealizëm më në politikë. Njëherë më ka qëlluar të udhëtoj në një avion të Alitalias me Nënë Terezën në vitin e 1991. Duke mos ditur përmasat e saj të jashtëzakonshme, të përmasave botërore, unë ngrihem dhe shkoj për ta takuar, por më thanë, nuk mundesh. Dhe unë u ula sërish në vendin tim. Në një moment të udhëtimit Nënë Tereza ma bën me dorë që të afrohem. Dhe shkoj pranë saj dhe i thashë se kam dëshirë që të më shkruani diçka nga dora juaj. Ajo më shkruan në bllok pikërisht këto fjalët që po ju them ‘unë kam bindjen se kjo është lëvizje e re, por të lutem bëni diçka të mirë për shqiptarët që kanë vuajtur’. Kjo i dha përmasa të tjera idealizmit tim, idealizëm që ekziston ndër njerëz. Shqipëria e ka këtë vlerë, që jo gjithmonë pasqyrohet në politikë. Por kjo nuk do të thotë që politikanët idealistë nuk kanë shpresë, e kundërta është e vërtetë.
Politika
U rrëzua komunizmi dhe ku gjendet Shqipëria aktualisht?
Rrëzimi i komunizmit mori shumë kohë, por më gjatë akoma ishte institucionalizimi i lirisë, që quhej vendosja e demokracisë. Një proces që për hir të vërtetës duhet thënë që asnjëherë nuk përfundon, por ka disa stacione që duhen përfunduar, por këto stacione unë mendoj se janë ende në proces.
Pse?
Është komplekse, por nëse do të veçoja një gjë, demokracia perëndimore që ne përzgjodhëm dhe isha e njohur me parullat “E duam Shqipërinë si gjithë Europa” ishte e sinqertë dhe e mrekullueshme. Kjo demokraci, për të cilën kam kohë që reflektoj, kalon në procese të natyrshme që për mendimin tim Shqipëria mund ta shfrytëzonte si avantazh faktin që ishte e fundit në vendet e lindjes në mënyrë që të shmangte gabimet e vendeve të tjera. kështu që për mendimin tim nuk ka asnjë justifikim që demokracia shqiptare nuk është vendosur në mënyrën më të avancuar. Për mendimin tim se përfshirja e interesave personale të individëve të caktuar ka përfituar mbi dëshirën dhe interesin e shqiptarëve. Duke analizuar situatën kam dalë në përfundimin se Shqipëria në këto 100 vitet e fundit nuk pati fatin të drejtohet nga njerëz që e kapërcejnë testin final, interesat e dëshirat e tij personale, vijnë pas interesit publik. Kjo është një bindje personale dhe në këtë pikë edhe unë ndjehem bashkëfajtor. E kam thënë edhe njëherë, që Shqipëria në situata të jashtëzakonshme është përplasur me njerëz të zakonshëm. Edhe unë jam përgjegjës për këtë dhe kjo bisedë tani bëhet në një moment që jam jashtë partisë, kam kohë që nuk jam pjesë e strukturave, që s’jam aktiv.
Dhe unë “rashë” duke luftuar, se 15 vjet më përpara kërkoja Kushtetutë, kërkoja një Parti Demokratike, por realiteti është jo.
Cili është vlerësimi juaj për klasën politike shqiptare?
Klasa politike shqiptare nuk duhet të pengojë procesin që Shqipëria të jetë anëtare me të drejta të plota në Bashkimin Europian. Sukseset ka pasur nuk mungojnë, por mundësia për të ecur është. Deri tani janë hedhur pak hapa, të ngadaltë dhe të pajustifikuar.
Por ju u larguat nga kjo klasë politike duke u larguar edhe nga vendi?
U krijua keqkuptimi i madh që unë u largova. Nuk është e vërtetë, mua më larguan, pasi propozova një zgjidhje. Por unë nuk doja të kundërvihesha dhe nëse kam mbetur gjithmonë në PD është fakti se kjo ishte krijesa jonë. PD-ja nuk është një kauzë e humbur. Me tërë mend, sot nuk mund po vepron si një parti e vërtetë demokratike me standarde europiane dhe askush nuk e mohon këtë. Sepse në këtë parti nuk bëhet votim i fshehtë, nuk as një anëtar një votë dhe nuk ka standarde të tjera. Por vlerat i ka dhe njerëzit i ka. Dhe nuk mendoj se lidershipi aktual i PD-së shpreh realisht vlerat më të mira të PD-së. Unë jam shumë krenar që kam qenë pjesë e saj, jam themelues i saj dhe kjo është arsyeja pse nuk jam larguar.
Ju u shkarkuat për shkak të Kushtetutës
Të gjithë anëtarët e kryesisë atëherë, përveç presidentit të atëhershëm Sali Berisha ishte për atë vendim që ishte marrë nga vetë kryesia, pra që Kushtetuta të shkonte në parlament. Koha më dha të drejtë mua. Zoti Berisha, në atë kohë, në mënyrë ironike mbante një linjë më të ashpër, që ai kishte një background të pastër më të kaluarën. Unë gjithnjë e kam vlerësuar si figurë për rolin që ka luajtur dhe asnjëherë nuk i kam diskutuar, e për këtë nuk gjej rast për të mos e falenderuar. Më vjen mirë që u rrëzova për këtë çështje, se unë fola në pozitat e kryetarit të partisë, sepse për mua ideali i demokracisë ishte më i fortë se karrigia. Respekti më i madh për atë kohë kjo është, që t’i qëndronim këtyre idealeve.
Ftesa reale u bë nga Berisha, për disa figura, edhe ju më duket që keni pasur një të tillë...
Po kam pasur një ftesë reale dhe një telefonatë nga vetë zoti Berisha në vitin 2005 dhe ia vlerësova si një përpjekje. Por, arsyeja që kam qëndruar larg është se unë nuk synoj karrige, për mua i rëndësishëm është institucionalizimi i demokracisë dhe për sa kohë nuk shikoj këtë gjë, unë nuk dua të jem pjesë e kësaj gjëje. Faleminderit për pozicionet e postet, nuk i dua. Nëse do të ketë një Parti të hapur Demokratike, ku do të ketë një anëtar një votë, ku do të ketë votim të fshehtë, ku do të funksionojë në mënyrë demokratike, unë anuloj biletën time të kthimit dhe bëhem pjesë e saj. Sa kohë që nuk e shoh këtë nuk bëhem pjesë. Më vjen keq për miqtë e mi që i zhgënjej, i falenderoj për respektin e tyre.
Dhjetori 1990
Ku ishit me datën 8 dhjetor 1990 zoti Selami?
Në Qytetin Studenti sepse unë banoja atje dhe kjo ishte arsyeja e vetme, që unë isha aq pranë dhe isha aq krenar që isha në të. Unë isha pedagog i ri dhe banoja në godinën 18, ku ishin mbledhur të gjithë pedagogët e rinj. Që në hapat e para, minutat e para isha atje. Arsyeja tjetër ishte se Azemin e kisha pasur student të drejtpërdrejtë, por edhe e njihja edhe më përpara se të fillonte lëvizja e dhjetorit.
Nëse do t’i riktheheshim asaj periudhe të 20 viteve më parë, duhet të kuptohet atmosfera e përgjithshme që ekzistonte. Patjetër që do të vinte rrëzimi i komunizmit në Shqipëri. Ekzistonte një kod i pashpallur, në atë që besonim apo jo në rrëzimin e tij sepse hapur askush nuk kishte guximin. Kishin ndodhur ngjarje të rëndësishme gjatë 1990, ishin lëvizjet në Shkodër, Kavajë, ikja e Kadaresë që i dha goditjen e fundit komunizmit. Por, mund të shkojmë edhe më tej duke përmendur rezistencën e popullit shqiptar që në fillim të diktaturës, disidentët, të persekutuarit, të gjithë këto shtresa që e kundërshtuan dhe nuk e pranuan komunizmin dhe mbështetja e tyre ndaj lëvizjes së dhjetorit u bë tejet e rëndësishme.
Si e kuptuat ju lëvizjen që ishte në hapat e para, si një lëvizje që do t’i jepte fund regjimit, apo morët pjesë pa e bërë një bilanc të tillë?
Në të vërtetë në fillim isha pak skeptik. Ishin bërë lëvizje edhe më përpara nga të cilat kisha mbetur i zhgënjyer pak, sepse mendoja se nuk ishin ato të duhurat. Lëvizjet në Tiranë, Shkodër, ambasadat po prapë nuk ishin të mjaftueshëm për ta tronditur sistemin. Por shumë shpejt koha vërtetoi se një lëvizje e tillë mori forcë të menjëhershme. Atëherë edhe ora dukej shumë, nga ora në orë nga minuta në minutë dhe unë për herë të parë pata shpresë se kjo lëvizje do të kishte një mundësi, kur studentët dolën në shesh, në Pallatin e Kulturës duke kënduar “E mjera Shqipëri, mjaft në robëri”, apo “o djema rrëmbeni pushkët, ja vdekje ja liri”. Këto ishin hapat të rëndësishëm për vijimin e kësaj lëvizjeje për t’i dhënë goditjen sistemit. Ishte një grup i vogël studentësh, ne pedagogët e rinj i shihnim, kur menjëherë policia ndërhynte në mënyrë brutale ndaj tyre. Më datën 8 dhjetor në Qytetin Studenti më kujtohen këngët e studentëve të inxhinierisë, djegia e transformatorit, pastaj në darkë takimi i tyre me Ramizin, unë nuk kam qenë në atë takim. Nga 8-12 ka pasur një dinamikë të zhvillimeve politike.
Cili ishte veprimi i parë që ju pa juve të angazhuar në këto lëvizje?
Ishte një mbledhje që zhvilluam në godinën tonë, pra atë të pedagogëve, lidhur me faktin se do të jepnim mbështetjen studentëve në lëvizjen e tyre.
Kur ndodhi kjo në çfarë date, sepse nga dëshmitë e studentëve dhënë për “Gazetën”, theksojnë se mbështetja nga pedagogët u vonuan dhe se ajo erdhi nga data 10 dhjetor?
Mbështetja e pedagogëve ka ekzistuar, jo në ndonjë masë të madhe, por ka ekzistuar që në ditët e para, më pas ajo u shtua. Më kujtohet Arben Peka, Zef Brozi, Ilir Melo, ishin ndër pedagogët e parë që e mbështetën lëvizjen. Ne bënim pjesë në atë që quhej lëvizja e intelektualëve të rinj dhe Ilir Melo ka qenë i pari që më ka ardhur në dhomë dhe më ka thënë se Lëvizja e Intelektualëve do t’i jepte mbështetjen studentëve. Por unë vazhdoja të isha skeptik.
Pse?
Po ja pasi kishte ikur Kadareja, një javë më pas unë nuk pranova të dënoja veprimi e tij. Kjo gjë bëri që edhe studentët të ngriheshin kundër meje që më thanë se “kjo është gjuha e armikut”. Kjo më befasoi dhe ishte e papritur për mua. Kjo ishte përballja ime personale e parë me regjimin dhe kjo ndodhi para se të fillonte lëvizja e studentëve. Pedagogu im, dhe babai im shpirtëror, Tefik Çaushi më afroi dhe më ftoi për drekë edhe më tha që “unë e dija që je një pedagog i talentuar, por a e di që i ke hyrë një rruge shumë të rrezikshme. Unë di që edhe njerëz më të fuqishëm që i kanë hyrë kësaj rruge, janë zhdukur”. Unë vërtetë e vlerësova një gjë të tillë, pasi ai ka kontribuar në formimin tim, duke qenë edhe pedagogu im dhe i jam mirënjohës për formimin tim pro perëndimor. Dhe i them profesor “kemi arritur deri këtu”. “Ke ardhur në këtë mendim – më tha, Zoti të shpëtoftë”. Ishte kjo një nga zhgënjimet e mia që kisha provuar atë vit dhe ndjehesha i rrezikuar. Kështu që kur më vjen Iliri që në hapat e para të lëvizjes, unë isha pak i kujdesshëm sepse mendoja, mbase ishte edhe paranoja e parë, pra mendoja se isha i veçuar dhe kisha frikë edhe për jetën në atë kohë, madje po shikoja edhe mënyrën që të largohesha nga Shqipëria në ato kohë. Në universitet kisha tentuar dy herë për të folur kundër regjimit, studentët më kishin dalë kundër indoktrinimi ishte i madh pasi kjo ishte Shqipëria atëherë, prandaj isha skeptik për këtë lëvizje.
Dhe cili angazhimi juaj i parë?
Më datën 9 dhjetor mbaj mend që kam shkuar dhe kam kërkuar ndihmë te pedagogët e tjerë për mbështetje, të cilët e ndiqnin pak në distancë, me idenë se kjo lëvizje do të ishte ajo e duhura dhe e vërteta që do ta realizonte atë dëshirë të brendshme. Ndërsa angazhimi më i madh ishte kur ne kemi shkuar te Ramiz Alia për ta takuar më datën 11 dhjetor në darkë. Kam mbledhur te pedagogët firmat se ata do të ishin në mbështetje të kësaj lëvizjeje, unë në fakt nuk e kam ruajtur një shkresë të tillë. Sepse sa më shumë mbështetje të kishte aq më shumë mposhtej frika. Dhe u caktuam unë dhe Zef Brozi për të shkuar në takim me Ramizin, por unë nuk shkova në atë takim. Kur mbaruam mbledhjen ne pedagogët takoj te shkallët një mik timin që më thotë ‘e mbaruat takimin’, i them që ‘po’, e ai më pyet se ‘ku do të shkoni?, ‘do të shkojmë të takojmë studentët’. Edhe ata që morën pjesë në atë takim dhe në masën e studentëve ekzistonte frika se mund të shkoje në atë takim, por nuk mund të ktheheshe më. Në ato momente thuhej se studentët dhe pedagogët do të merreshin dhe do ekzekutoheshin, këto ishin realiteti asaj kohe. Në këto skenarë unë besoja shumë, prandaj unë qëndrova në Qytetin Studenti.
Por studentët sollën lajmin e madh...
Po, por unë nuk mendoja për asnjë moment se do të dilnim gjallë nga e gjithë kjo lëvizje. Duke e njohur sistemin e komunizmit kjo ishte gjëja e parë që të shkonte në mendje. Ne ishim ndarë me Kinën 15 vjet më përpara, pasi atë e konsideruam si revizioniste, shumë të butë, kur Kina përdori tanke dhe shtypi me qindra studentët në sheshin “Tianmen”, kush ishte shanset tona për të dalë gjallë nga e gjithë kjo. Prandaj edhe angazhimin unë e kam konsideruar se po hyja në një rrugë nga e cila nuk do të dilja më gjallë, ashtu si dhe të tjerët. Por erdhi një moment, që unë u përfshiva i tëri dhe nuk ishte më unë që shkoja te vdekja, por vdekja erdhi te unë, sepse nuk kishte si të ndodhte ndryshe dhe të qëndroje i papërfshirë në lëvizjet për ndryshim në 1990. Kjo ishte atmosfera e atëhershme.
Por nuk kishte si ndodhte një gjë e tillë, pasi edhe presioni i jashtëm ishte i madh?
Mund të ketë qenë i tillë, por ne këto gjëra nuk i dinim. Shumica e kishin llogaritur se nuk do të dilnin gjallë. Ne thjeshtë dinim që diktatura jonë ishte më e egra, thjeshtë dinim që ata që kishin guxuar kishin përfunduar keq, apo nuk dihej se ku ishin.
Pavarësisht hezitimi tuaj, krejt papritur u gjendët në grupin organizator për krijimin e Partisë Demokratike...
Jo krejt papritur. Siç e përmenda edhe më sipër të gjithë backgroundin tim, që nga lëvizja e parë deri në ata 20 vetat që themeluan partinë, me Azemin, me Mimozën, me Shinasiun, me Arben Brocin, me Zef Brozin, pastaj erdhi Saliu, me Leka Meksin, që të gjithë këta dhe unë që u përfshiva në lëvizje dhe unë s’kisha nga të shkoja në Qytetin Studenti se unë atje banoja. Ingranimi im ka qenë në atë kohë kur policia përdori forcë te studentët. Më mbeti në mendje fakti që policia goditi aq fort Mozën dhe ajo që në mëngjes, pasi u dha pluralizmi, unë mendoja prapë, s’isha 100 për qind i sigurtë, isha prapë skeptik, kisha frikë dhe mosbesimin se nuk dija se me kë do të bashkohesha.
Me familjen jeni konsultuar se do të ndërmerrnit këtë hap?
Jo. Edhe kjo ishte një nga ato brerjet e ndërgjegjes. Nuk bëhej fjalë për të llogaritur veten time, më shkonte ndër mend gjithë ai kalvar i prindërve, vëllezërve, motrave, farefisit. Presioni ka qenë shumë i madh dhe diktatura kishte arritur që kishte krijuar frikën e brendshme. Ja po themi se ti mendoje për ndryshim, por pastaj mendoje, pse duhet të marrësh në qafë njerëzit e tjerë. Kjo më shkonte ndër mend. Në ato momente nuk llogarisja më jetën time, sepse nuk të jepte askush garanci për këtë. Por kjo ishte e kapërcyer tashmë. Por aq të bindur ishim se nuk do të dilnim gjallë nga kjo punë, saqë në ditët e para kur dolëm gjallë, nuk dinim se çfarë të bënim.
Kush ju shtyu drejt shtëpisë së Gramozit?
Kur do të shkoja për të dhënë një intervistë te “Zëri i Amerikës”, teksa haja mëngjesin, shikoj një grua që po më shihte me atë vështrim që më linte të kuptoja se më njihte. Me këtë vështrim isha mësuar në Shqipëri, por në Amerikë nuk ndodh shpesh. Ajo m’u drejtua menjëherë, ‘mos jeni Eduard Selami?’ unë mbeta, teksa ajo më thoshte se ‘unë jam Mimoza, studentja e atëhershme’. Kjo ishte një dhuratë ishte për mua, si për intervistën, ashtu dhe për ardhjen time këtu për të festuar 8 dhjetorin, ku kam lënë punët e mia, për të qenë këtu në këtë ditë. Ka qenë pikërisht ajo që më ka thënë ‘profesor, hajde se do të krijojmë Partinë Demokratike’ dhe ajo më ka çuar në shtëpinë e Gramoz Pashkos. Unë kisha Dokumentet e Helsinkit me vete kur shkova atje me shpresë se gjithçka do të shkonte shumë mirë. Mendoja, se Muri i Berlinit kishte rënë, vrasja e Çauçeskus, sistemi ishte i frikësuar. Nga ana tjetër kishim shembullin e Koresë së Veriut dhe Kubës, të cilat treguan një tjetër fakt, se regjimet rezistojnë, por po të mos ishte herozimi i studentëve, vendosmëria e tyre dhe mbështetja e popullit të Tiranës, mendoj se do të kishim mbetur prapë bastioni i fundit. Koha është e vërtetë që vjen, por duhen edhe njerëzit për ta bërë. Me këtë rast më kujtohet një shprehje e Martin Luter Kingut që thotë “gjithçka në kohën e duhur për veprimin e duhur”.
Kë takuat në shtëpinë e Gramozit?
Të vetmit persona që njihja atje drejtpërdrejtë, pashë Saliun, nuk e njihja më përpara, por e njihja si një person që ishte prononcuar, dhe në atë kodin e fshehtë që përmenda më sipër, ky konsiderohej si personi më i deklaruari, që kishte dalë hapur. Leka Meksin e njihja, pasi në Bibliotekën Kombëtare një miku im më pat thënë se ‘me këtë mund të flasësh’, gjithnjë duke iu referuar atij kodi të fshehtë. Genc Rulin e njihja si pedagog i ri në Ekonomik, kishim bërë edhe zborin bashkë, Azemin patjetër që e njihja se e kisha pasur student, e njihja më përpara se të ishte student. Madje shtysën e fundit e kujtoj që Azemi ma dha. Në atë frikën që kisha, nuk e dija se sa larg do të shkonin studentët me këtë lëvizje, unë po shkoja për të hyrë në mësim kur më ndal Azemi dhe më thotë ‘ku po shkon profesor?’. I them se ‘po shkoj se kam mësim’, ai më përgjigjet ‘mësimi ka mbaruar, s’ka më mësim dhe po të them një gjë, unë jam këtu sepse ti ke qenë nga ata që më ke shtyrë dhe unë e di se ti me shpirt je këtu’. ‘Ke të drejtë’, i thashë. Kjo ishte shtysa e rëndësishme, por për mua nuk ishte një vendim i lehtë. Datë të caktuar nuk mund të them saktësisht. Pastaj dalngadalë filloi dhe angazhimi im, përfshirja ime në këtë lëvizje.
Nga më të guximshmit që kishte grupi organizator i kësaj partie, në dokumentet që keni dorëzuar në ministrinë e Drejtësisë, gjendet firma e juaj. Si vendosët për një gjë të tillë?
Bëhej fjalë pikërisht për datën 12 dhjetor, por në ato momente dhe në ato ditë unë isha një njeri i vdekur që ecja. Unë kisha arritur në atë pikë se nëse dal nga kjo do të ishte një mrekulli, nëse nuk dal ata që do të vijnë pas nesh do ta çojnë deri në fund. Më vjen mirë që ka dalë ky detaj, se të them të drejtën ka qenë një nga të fshehtat e mia, nuk kam dashur ta trumbetoj. U caktova nga komisioni që të firmosja për këtë dokument, tashmë e ndarë mendjen, unë kokën time nuk e vija më në diskutim, prandaj të hidhja firmën dhe të shihja se çfarë do të ndodhte, pasi ende nuk dihej se sa zjarr do të merrte. Po të mos ishte mbështetja e banorëve të Tiranës, Kavaja ishte gati, Shkodra po, Korça, Elbasani, Berati e gjithë kjo lëvizje filloi të gërryente nga brenda, prandaj dhe u dha firma. Në mënyrë teorike ky për mua ishte fundi i komunizmit, privilegji për të hedhur firmën, por nuk ishte thjeshtë firmë, por një përfaqësi e tërë shtresash. Nga kënaqësitë e mia që kam pasur është se kjo ka vazhduar edhe në Amerikë. Kam lexuar dhe kam patur rastin të takoj David Smalji që ka qenë nga ata shqiptarë që e kanë luftuar me armë komunizmin. Në takimin me të unë kam konstatuar një patriotizëm brilant të tij, një dashuri të madhe për këtë vend, kjo gjë më ka prekur shumë. Ai më thoshte se ‘nëse ne do të ishim në rrugë të drejtë dhe Shqipëria do ta kishte më të mirë, më të lehtë, të na ndihmonte ne, por nëse komunistët do të ishin në rrugë të drejtë dhe do të ishin për të mirën e Shqipërisë, të ndihmonin komunistët”. Kjo më ka befasuar dhe më ka prekur për shkallën e lartë të tolerancës, patriotizmit.
Në Kino-Klubin e Qytetit Studenti u bë zgjedhja e komisionit nismëtar. Kush ju propozoj juve?
Ishte krijuar tashmë partia dhe në komisionin nismëtar ishin këta shtatë veta. Ata shtatë ishin Azem Hajdari, Sali Berisha, Aleksandër Meksi, Edmond Budina, Genc Ruli, Gramoz Pashko dhe unë. Këta janë të shtatë ishin automatikisht në komisionin nismëtar se kishin hartuar programin e PD-së. Në mbledhjen e parë ne do të shtonim sërish anëtarë, aty propozoheshin dhe kushdo mund të propozohej të vinte të ikte, ishte gjithçka e hapur. Partia tashmë po merrte formë. Më duket se Azemi u caktua kryetar dhe unë sekretar për partinë që në momentet e para. Saliu dhe Gramozi ishin pak më larg se ata vazhdonin të ishin formalisht anëtarë të Partisë së Punës. Është bërë një mbledhje e Këshillit Nismëtar të Partisë Demokratike duke u thënë këtyre se nëse do të vazhdoni të jeni antarë të PP-së, u kam thënë se kjo nuk është serioze të jeni anëtarë të një partie tjetër që ne jemi kundër saj. Por njohuritë tona për demokracinë ishin shumë të kufizuara, ne dinim vetëm një gjë, që komunizmi ishte rrëzuar. Dhe një nga intervistat më të keqkuptuarat të miat ishte kur thashë se ‘misioni i Partisë Demokratike nuk është thjeshtë shembja e komunizmit, por ndërtimi i një demokracie funksionale”. Në këtë pikë ishin shumë të papërgatitur dhe njohuritë tona ishin minimale.
Ishit i pranishëm kur erdhi Edi Rama te PD-ja?
Po, më duket se po. Por ai ishte një ndër incidentet e shumta që ndodhnin atëherë, se ju thashë, iknin e vinin njerëz.
Emocionit tuaja për mitingun e datës 12 dhjetor në darkë?
Pasi mbaruam hartimin e programit të PD-së, s’kishim kohë për ta shtypur, faqja e fundit u shtyp me dorë, Arbeni u zgjodh që të mbante fjalën në atë miting, ne nuk dinim se çfarë atmosfere do të na priste te Qyteti i Studentit. A do të ishte ky udhëtimi ynë i fundit, apo do të ishte një krijesë që do të jetonte. Tashmë po bëhej realitet kjo krijesë, ishte ëndrra jonë , komunizmit po i vinte fundi, por sa do të zgjaste ne ende nuk e dinim. A do të na prisnin pesë veta apo do ta pristeë skuadra e pushkatimit? Por ai miting ishte një nga mitingjet më entuziaste, saqë edhe ne që shkuam atje mezi arritëm të hipnin në podium. Kaq shumë njerëz kishte sa nuk shiheshin dot as ndërtesat se kudo kishte njerëz, banorë të Tiranës, por edhe të ardhur nga qytetet e tjera të vendit. Prandaj unë kam një mirënjohje të madhe për popullin e Tiranës dhe të gjithë banorëve të tjerë që ishin atje, pasi me atë masë të madhe njerëzish, ata krijuan bindjen te unë se po, kjo është rruga e duhur.
Dhe unë s’kisha nga të shkoja në Qytetin Studenti se unë atje banoja. Ingranimi im ka qenë në atë kohë kur policia përdori forcë te studentët. Më mbeti në mendje fakti që policia goditi aq fort Mozën dhe ajo që në mëngjes, pasi u dha pluralizmi, unë mendoja prapë, s’isha 100 për qind i sigurt, isha prapë skeptik, kisha frikë dhe mosbesimin se nuk dija se me kë do të bashkohesha.
Por si i shpjeguat fishkëllimat në atë miting?
Një gjë ka qenë e sigurt, dëshira e njerëzve ka qenë e madhe. Por ne donim edhe të ruanim pak edhe balancën. Të ndërgjegjshëm për egërsinë e komunizmit, të ndërgjegjshëm që qenë në fillim, ne nuk donim që kjo gjë të shkonte në luftë civile. Objektivi i parë i imi ka qenë që të shmangej pikërisht kjo luftë, të krijohej kjo forcë politike duke shmangur përplasjet me armë. Të njëjtin objektiv kishte edhe Leka edhe Saliu dhe i Gramozit dhe i Azemit. Se nga njëra anë ishte një urrejtje aq e madhe ndaj komunizmit, dhe në tjetër ishte një fanatizëm dhe egërsi aq e madhe. Besimi te komunizmi dhe diktatori ishte real. Fishkëllimat ishin pikërisht nga ata njerëz që na kërkonin që të ecnim përpara. Që në fillim, ky grup me Azemin, me Saliun, me Lekën, kishin iluzion te komunizmi, përkundrazi ne nuk llogarisnim jetën tonë, por donim që kjo gjë të kishte sa më pak viktima. Ne kishim përgjegjësinë për një gjë të tillë. Mos harroni se tërheqja zvarrë e diktatorit ishte stacioni i fundit i komunizmit dhe për këtë u deshën tre muaj dhe mori jetë njerëzish. Në çdo kohë komunizmi mund të egërsohej dhe mund të sulmonte. Kufijtë mes liderit dhe pjesëmarrësit ishin tejet të brishtë në atë kohë.
Takimi me Enver Halilin, ministrin e atëhershëm të Drejtësisë. Çfarë u tha në atë takim?
Mendoj se anëtari tjetër i komisionit nismëtar më duket se ishte Bardhyl Reso. Zoti Halili më merr vendimin që ka marrë dhe kuptohet që loja e atëhershme ishte që e gjitha kjo të dukej si një dhuratë e regjimit. Unë në mënyrë të qartë dhe të njerëzishme, i thashë se ‘kjo është një parti opozitare, pasqyron dëshirat dhe aspiratat e asaj pjese të shoqërisë, që nuk bashkohet me komunizmin dhe ne do të bëjmë lojën tonë për të përmbysur diktaturën’. Ai në fakt mbeti sepse nuk e priste që nga unë që isha i ri, të jepja një përgjigja e tillë. Pasi mbaruam nga ministria, ne hipëm në një autobus ku kisha shkresën në dorë e lejimit të partisë, ndërkohë që prisnin në konferencën për shtyp.
Por legalizimi i PD-së ishte shkelje e Kushtetutës së kohës?
Ka kohë që kam reflektuar për këtë dhe respekti im për Kushtetutën më ka shkatërruar karrierën time politike. Por ka një moment, nuk ka Kushtetutë përmbi vullnetin dhe dëshirën e një populli. Dhe në këtë pikë kur njerëzit janë në rrugë nuk ka Kushtetutë që i ndal.
Në kohën që u rrëzua monumenti i Enver Hoxhës, Partia Demokratike nuk ishte aty, ishin studentët që sërish përfunduan diçka që kishin nisur në dhjetor?
E drejtë është. Kthehem sërish që studentët ishin pjesë e jona. Nëse tregonim maturi, ishte thjeshtë përllogaritje që situatën të mos e çonim në luftë civile. Ishte një llogaritje e matur.
Prandaj u shmangën njerëzit që të shkonin drejt bllokut?
Pikërisht se ne nuk donim që kjo të përdorej për gjakderdhje dhe të vonohej procesi, ndaj nganjëherë ngadalësia është shpejtësi e procesit. Në mitingjet që shkonim na ndodhte fenomeni i antimitingut. I pari ka ndodhur pikërisht në Tropojë, ne sulmoheshim me gurë, me armë automatiku. Unë vetë nuk shkoja dot në vendlindje për shkak të ndjesisë negative që ishte krijuar te një grup fanatikësh. Ne donim të shmangim pikërisht përplasjen me armë. Shembja e komunizmit në Shqipëri ka qenë kaq shumë pranë ndezjes së disa luftërave civile. Qetësia nuk duhej marrë si dobësi, por si vlerë. Vrasja e Arben Brocit dhe e dëshmorëve të tjerë tregon se komunizmi ende mund të godiste.