Interviste me Nazmi Shtinon

Rrëfen për herë të parë shefi i Psikiatrisë ligjore gjatë kohës së komunizmit

“Trebeshina i çmendur? Tre herë ekspertizë”

Nazmi Shtino: Elektroshoku nuk përdorej si torturë në burgje

Gilmana Bushati
Flet për herë të parë doktor Nazmi Shtino, i cili punoi si shefi i Psikiatrisë ligjore dhe ekspertizës nga vitet 1965-1980. Në intervistën dhënë “Gazetës Shqiptare” ai tregon se si regjimi kërkonte t’u bëheshin ekspertime personave, që regjimi i konsideronte si të rrezikshëm, pra nomeklatura donte të dinte nëse personi kishte probleme mendore, apo ai ishte i kthjellët. Shtino pohon se ka qenë shefi i një grupi prej gjashtë ekspertësh që kanë bërë ekspertime mbi të ashtuquajturit, njerëzit me probleme mendore. Sipas tij, ky grup, ka bërë pak ekspertime të tilla, të gjitha të kërkuara nga pushteti i atëhershëm dhe vendimet e grupit herë respektoheshin nga pushteti dhe herë jo. Shtino përmend si rastin më të veçantë që i ka takuar të punojë gjatë punës së tij, Kasëm Trebeshinën, që njëkohësisht e kishte dhe komshi, jetonin të dy në të njëjtën shkallë të pallatit dhe e njihte mirë si njeri. Ai tregon në intervistë se cili ishte përfundimi i ekspertimit të parë që iu bë Trebeshinës, “i papërgjshëm”, tregon se kush kërkoi që t’i bëhej një ekspertizë tjetër, brenda një kohe të shkurtër, për ta nxjerrë “të përgjegjshëm” dhe kush kërkoi që t’i bëhej ekspertiza për herën e tretë. Doktor Shtino tregon se Kasëmi, që në vitin 1946 u shpreh hatpazi dhe publikisht ndaj regjimit dhe ishte njeri i tillë që nuk e ndryshoi këtë qëndrim edhe pse e dinte që mund të kishte pasoja personale, por edhe familjare, nuk e ndryshoi edhe pse e arrestuan dhe e dënuan disa herë, herën e fundit vetëm se nuk pranoi të votonte. Shtino, në këtë intervistë e mohon faktin që elektroshoku të jetë përdorur në burgje si mjet për torturimin e të burgosurve. Ai shprehet me siguri për repartin e vet dhe atë institucion që drejtonte ai, por thekson më tej, se “mund të ketë pasur edhe ata elektroshok”. Shtino ka udhëtuar për të vizituar pacientët e tij të burgosur, në të gjitha burgjet e atëhershme dhe se në Burrel ka qenë tre herë. Ai jep disa shembuj të njerëzve që ka takuar nëpër këto burgje dhe se si u sollën ato, tregon se cilat ishin simptomat më të shpeshta tek të burgosurit dhe nëse ndaj grave është ushtruar apo jo dhunë seksuale. Gjithësesi Shtino e lë postin e drejtuesit në Psikiatrisë ligjore dhe ekspertizës në vitet 1980 me arsyetimin se ishte i lodhur dhe puna atje ishte shumë e vështirë. Ka shërbyer në Neurologji nga vitet 1980-1984 dhe më pas nga 1984 deri sa doli në pension në 2001 ka ushtruar profesionin e tij në Klinikën e Psikiatrisë në spitali numër pesë. Aktualisht ai jep leksione në disa universitete private në Tiranë.
Zoti Shtino a është përdorur elektroshoku ndaj të burgosve politikë, pasi ka të dhëna që një pjesë e tyre janë çmendur vetëm nga përdorimi i tepërt i elektroshokut?
Sa kam qenë unë, elektroshoku është përdorur vetëm për mjekime. Nuk mund të them që diktatura na ka detyruar për të bërë elektroshok ndaj të burgosurve politikë, apo të çdo lloj të burgosuri tjetër. Ata mund të kenë pasur vetë elektroshok, vetë s’di të them po ose jo, por në klinikën tonë nuk është kryer asnjëherë ndonjë procedurë e tillë.
Ju keni qenë shefi i psikiatrisë ligjore dhe ekspertizës, a keni pasur raste që të nënshkruani ndonjë dokument, për të shpëtuar ndonjërin nga burgosja?
E di që në Europën Lindore, gjatë kohës së sundimit të komunizmit, shpesh disidentët i etiketonin si të sëmurë psiqik në mënyrë që t’i shpëtonin ndjekjes, burgosjes, internimeve apo çdo lloj dënimi tjetër që aplikohej atëherë nga vendet e kampit komunist. Unë vetë, si formim kam qenë kundër diktaturës, kam pasur idetë e mia, por nuk kam qenë aktiv dhe nuk i kam shprehur këto mendime. Por nuk kam pasur ndonjë rast që për të shpëtuar njeri, ta klasifikoja si të sëmurë mendorë.
Por ju keni qenë drejtues i grupit të ekspertëve që morët në shqyrtim rastin e Kasëm Trebeshinës. Çfarë mund të na thoni për këtë rast?
Është e vërtetë që nga klinika jonë jemi angazhuar nga nomeklatura që të shqyrtonim rastin e Trebeshinës. Unë Kasëm Trebeshinën e kam njohur shumë mirë. Kemi banuar në një shkallë, unë banoja në katin e parë, ai në katin e katërt dhe kemi pasur raporte të mira familjare, siç ishin komshitë në atë kohë. Për mua ai ishte një tip krejt i veçantë, kishte shoqëri të kufizuar dhe punonte shumë. Kur punonte dëgjohej në gjithë shkallën makina e tij e shkrimit, pasi ai punonte shumë, natë e ditë. Gjatë gjithë jetës sime, unë s’kam njohur njeri tjetër si ai dhe mendoj se ka qenë i vetmi disident në Shqipëri. Pse e them këtë? Sepse ai me një këmbëngulje të mahnitshme, por edhe të frikshme, shprehte mendimin e tij haptazi. Këto mendime i bëri të njohura që në vitet 1946, menjëherë pas prishjes së Shqipërisë me Jugosllavinë. Jo se kishte lidhje kjo prishje, por ai duket e kuptoi natyrën e shtetit. Ai fliste hapur kundër regjimit dhe ka qenë gjithnjë në konflikt të hapur me të. Është arrestuar dhe dënuar disa herë. Ajo që më ka bërë përshtypje ishte kundërvënia e hapur ndaj regjimit dhe nuk mirrte fare parasysh pasojat që mund të kishte, qoftë pasoja personale, qoftë edhe familjare. Di që herën e fundit u arrestua dhe u dënua se nuk pranoi të merrte pjesë në votime. Unë s’përjashtoj dot subjektivizëm sa i takon vlerësimeve që kam për të si figurë, pasi ai është një njeri pa vese, atëherë dhe tani, ishte i përkushtuar ndaj letërsisë. Kishte shumë punë, të gjitha i shkruante me makinën e shkrimit. Por një pjesë të punimeve të tij ia vodhën ndërsa i bënin kontrollin e shtëpisë, ndërsa një pjesë tjetër ia ruajti një mik. Ai mori guximin dhe ia ruajti punimet deri në ardhjen e demokracisë.
A nuk kishit frikë se do të paragjykoheshit nga autoritetet për faktin se Trebeshina ishte komshi me ju?
Dihej shumë mirë që unë e kisha komshi, por s’më thanë se isha subjektiv në qëndrimin që mbajta ndaj tij.
Pra edhe duke pasur këtë njohje me Kasëm Trebeshinën ju ishit në grupin e ekspertëve që u morët me të?
Po. Por ekspertimi kryhet në grup, pra nuk isha vetëm unë, megjithëse isha në krye të këtij grupi. Kam pasur marrëdhënie të mira me kolegët, psikiatrit më në zë të kohës, që ishin pjesë e ekspertizës ligjore. Në të merrnin pjesë profesor Xhavit Gjata, Ylvi Vehbiu, Nestor Polimeri, Dragush Totozani. Ekspertimi i Kasëm Trebeshinës është bërë pikërisht nga ky grup. Në ekspertizën e parë, pasi e dëgjuam Kasemin, e nxorrëm si “të papërgjegjshëm”. Erdhëm në këtë përfundim, pasi mendonim se si kishte mundësi që një individ i tillë t’i kundërvihej në mënyrë aq të hapur ndaj regjimit. Kjo mënyrë jetese dhe reagimi i tij ndaj sistemit të atëhershëm na bëri të dyshimin që kishte probleme me personalitetin, me pamundësinë e tij për t’u përshtatur me sistemin e kohës dhe për të evituar konfliktin e hapur me të. Kjo ekspertizë iu bë rreth viteve 1976-1977, dhe ishte ekspertiza e parë.
Pse Trebeshinës i është bërë ekspertizë tjetër?
Sigurisht. Neve si grup na u dha urdhër që t’i bënim një ekspertizë të dytë. Urdhëri na erdhi nga kryeministri i kohës, Mehmet Shehu, i cili ishte dhe i afërt me Kasëm Trebeshinës. Dy muaj, pasi ne e kishim nxjerrë si të papërgjegjshëm, na erdhi urdhëri. Ai ishte i “nxirreni të përgjegjshëm”.
Dhe ju e bëtë një gjë të tillë?
Në këto kushte s’mund të reagonim më dhe ndryshe. Bëmë edhe ekspertizën e dytë ashtu siç na kishte ardhur urdhëri. Kjo ekspertizë u bë në sallën e gjyqit, kur pritej të dënohej Kasëmi. Folëm të gjithë me radhë, të gjashtë ekspertët e grupit. Ne të gjithë dëshmuam se “s’ka asnjë rrethanë që të deklarohet i papërgjegjshëm”. Në këto kohë, ai u dënua me 10 vite burg.
Kështu mbaroi ekspertimi i Trebeshinës?
Jo. Atij iu bë edhe një ekspertim i tretë.
Pse?
Në vitin e tetë apo të nëntë të burgosjes së tij, rreth vitit 1989, iu krye një ekspertim tjetër. Kësaj radhe ishte vetë kërkesa e Kasëmit, që na shtyu ta bënim ekspertimin e tretë. Edhe në këtë rast ai doli “i përgjegjshëm”.
A keni pasur rast tjetër që keni trajtuar të dënuar?
Patëm një rast tjetër gjatë viteve 1977-1978. Një delegacion i shtetit shqiptar, i përbërë nga përfaqësues të kryeministrisë, ministrisë së Financave dhe të Tregtisë shkojnë në Çeki për një vizitë zyrtare. Një prej përfaqësuesve në këtë delegacion, që për fat të keq nuk ia mbaj mend emrin, por di që ishte me origjinë nga Delvina, ky pëson një krizë psikotike gjatë qëndrimit në Çeki. Si pasojë e kësaj krize ai merr trenin nga Çekia shkon në Poloni dhe nga Polonia, sërish me tren shkon drejt Rusisë. Kur mbërrin atje, dy palët, shqiptare dhe ruse, komunikojnë me njëra-tjetrën dhe rusët e sjellin në Shqipëri. Duket atij i ishte bërë presion nga rrethi shoqëror, ose dhe nga pjestarët e delegacionit, dhe ai kishte bindjen se nëse do të kthehej në Shqipëri do ta arrestonin dhe do ta dënonin.
Cili ishte përfundimi që nxori ekipi juaj pas shqyrtimit të këtij rasti?
Ne e nxorëm atë “të papërgjegjshëm”. Por, menjëherë pasi dhamë këtë përfundim, mua personalisht më thirrën në ministrinë e Punëve të Brendshme. Zyrtarët e atjeshëm, më kërkuan që ta rishqyrtonim dhe të ndryshonim vendimin, në mënyrë që ta nxirrnim “të përgjegjshëm”. Arsyetimi i tyre ishte se, nuk ishin të sigurtë, nëse ai ishte bërë apo jo spiunë i rusëve. Ky ishte rasti, rast tjetër nuk mbaj mend të kemi trajtuar.
A keni vizutuar të burgosur politikë në kohën e regjimit?
Ne shkonim të vizitonim persona të veçantë, ata që kishin qenë pjesë e sistemit. Njëherë shkova në Burrel për të takuar Bedri Spahiun. Ai sapo mori vesh që isha psikiatër, u ngrit menjëherë nga karrigia dhe doli jashtë.
Keni qenë në burgun e tmerrshëm të Burrelit?
Kam qenë tre herë në Burrel për vizita.
Cilat ishin simptomat më të shpeshta të të burgosurve-pacientë?
Ata nuk vuanin vetëm fizikisht, por edhe psikologjikisht. Simptomat më të shpeshta ishin depresionet e lehta, pagjumësia, ankthi.
A kishit të drejtë t’i jepnit ilaçe të sëmurëve?
Sigurisht që kishim të drejtë. U jepnim ilaçe për trajtim të mëtejshëm.
Dhe asnjërit nuk i keni sugjeruar elektroshokun?
Jo.
Po në burgjet e tjera keni qenë?
I kam shëtitur të gjitha burgjet që kanë ekzistuar atëherë.
Çfarë keni vënë re gjatë këtyre vizitave tuaja atje?
Trajtimi ndaj të burgosurve ishte tejet i egër, mos të them mesjetar. Kishte konflikte të vazhdueshme mes personelit ushtarak dhe të burgosurve. Për një disiplinë të vogël, për një mosbindje të vogël i izolonin të burgosurit me ditë të tëra.
A ju ka mbetur në kujtesë ndonjë nga këto raste?
Mbaj mend, ishte Xhavit Qesja, sekretari i parë i Komitetit të Partisë në Berat, pastaj në Krujë. Ishte dënuar për agjitacion dhe propagandë. Ai bënte greva të shpeshta urie. Këto greva ai i çonte deri në limitet e jetës. Rrinte 3-4 javë pa bukë. Kur shkoja ta vizitoja më thoshte: “Je apo s’je doktor. Si mund të më lësh në një hapësirë kaq të kufizuar. Je doktor dhe duhet të më nxjerrësh se nuk është normal një trajtim i tillë”. Këtë kërkesë ai e dinte se nuk mund ta plotësoja dot, por e thoshte duke u nisur nga fakti që isha me profesion doktor, dhe doktori është gjithnjë në ndihmë të njerëzve. Por me të kam pasur komunikim të mirë. S’kishte ndonjë pakënaqësi ndaj meje. Më ka falenderuar që atëherë për trajtimin, por më ka falenderuar edhe kur doli nga burgu.
Zoti Shtino, a keni trajtuar gra gjatë vizitave tuaja nëpër burgje?
Nëpër burgje kishte shumë pak gra, por i kam vizituar.
A ju kanë rrëfyer ndonjëherë se kanë qenë objekt i dhunës seksuale?
Jo, asnjëherë. Megjithëse mendoj se ai regjim ka qenë i egër, radikal, dhe nuk e ka ushtruar këtë lloj dhune.